İnsanlar arası iletişim ortamlarında seslenmeler (hitaplar) iletişimi başlatmada uyaran/uyarıcı görevini üstlenirler. Gönderici, alıcıya mesajını sözlü veya yazılı olarak iletirken önce ona seslenir ve böylece onu uyararak iletişim ortamına çeker. Alıcının dikkatinin konuşmaya çekilmesi amacıyla kullanılan seslenmelerin seçiminde, gönderici ve alıcının yaşı, cinsiyeti, toplumsal statüsü, eğitim durumu, hiyerarşideki yeri gibi birçok değişken etkilidir.
Seslenmeler (hitaplar), bir dilin konuşurlarının kültürel kimliğini yansıtan önemli dil birimlerinden biridir. İnsanlar arası ilişkilerde ast-üst statüsü, yakınlık dereceleri hitapların şekillenmesinde en önemli belirleyicilerdendir. Konuşurun muhatabına yönelik ön kanaatleri ile toplumdaki konumları seslenmeler sayesinde rahatlıkla belirlenebilir. Seslenmeler, birinin dikkatini çekme, muhatabın kim olduğunu belirtme, sosyal bir ilişkiyi pekiştirme ve sürdürme, etkili iletişimin devamını sağlama, saygı ve samimiyeti gösterme, muhatabı onurlandırma gibi işlevlerin yanı sıra aşağılama, küçük düşürme, hakaret etme işlevleri de üstlenirler.
Farklı dönemlerde geçen çeşitli iletişim ortamlarını anlatma ya da gösterme olanağı sunan metinler, özellikle kurgusal metinlerdir. Peyami Safa dönemini, çevresini, kullanılan dili ve kültürü eserlerine bilhassa romanlarına ustalıkla yansıtan Cumhuriyet dönemi sanatçılarındandır. Romanları ve roman türü hakkındaki fikirleri ile araştırmacıların ilgisini çeken Peyami Safa, pek çok incelemeye konu olmuştur. Romancının başarısının büyük oranda yaratmış olduğu şahısların yeniliği, canlılığı, sosyal ve beşerî bakımdan taşıdıkları anlam ve değerle ölçüldüğü genel kabul görür (Büyükkavas Kuran 2018, 15). Peyami Safa da şahıslarını oluşturmadaki başarısıyla bu genel kabulün önemli örneklerinden biridir. Romanlarında genellikle, Doğulu ve Batılı, ahlakî veya ahlakî olmayan değerlerin hâkim olduğu iki gruba ayrılabilecek şahıs kadrosu sunmakta, bazen bir genç kıza bu iki gruptan iki erkek arasında karar verme rolü yüklemekte ve romanın sonunda da genç kızın kendi savunduğu değerlerden yana karar vermesini sağlamaktadır (Büyükkavas Kuran 2018, 165).
Peyami Safa’nın ilk dönem romanlarından biri de Cânân’dır. Bu romanda, Lâmi adlı genç, Doğunun yani geleneğin, maneviyatın, ahlakın temsili Bedia ile; Batının, modernliğin, maddiyatın ve ahlaksızlığın timsali Cânân arasında karar vermek durumundadır. Yazar öne çıkarmak istediği değerlerden, dolayısıyla Bedia’dan yana tavrını koyar. Yaşadığı toplumun değer yargılarına önem veren, bir ahlak adamı olarak tanınan Peyami Safa’nın eserlerinde ahlakî konularda taviz vermediği görülür. Yazar, ayrıca dönemini ve dönem insanlarını çok iyi gözlemlediğinden gerek tavır ve anlayış, kılık kıyafet gerekse de dil kullanımı bakımından şahıslarını gerçekliğe uygun biçimde karakterize eder. Cânân romanında birinci (Cânân, Lâmi, Bedia) ve ikinci dereceden şahıslar (Selim, Abdullah Bey, Şakir Bey, Renknaz Hanım, Şemsi, Ali, Faik, Ferhunde Nine, Perihan, Orhan Bey, Orhan Bey’in eşi, Ethem, Mahmure) olay örgüsüne farklı biçimlerde katkı sağlarlar. Bu şahısların birbirlerine hitapları ve başkalarından söz ederken kullandıkları hitaplar, birbirleri hakkındaki duyguları, saygı ve samimiyeti, ilişki dereceleri, muhatabı onurlandırma gibi işlevlerin yanı sıra küçük düşürme, hakaret etme, aşağılama gibi işlevlerle de dikkat çeker. Roman kişilerinden Şakir Bey’in, bir konuşma kesitinde etrafındakilere ayrı ayrı hitabı, bu kişilerle ilişki derecesini, onlara bakış açısını, yapmacık ilgisini, saygısını, sevgisini işaretler niteliktedir.
“Haydi, Orhan Beyefendi, hazır ayağa kalkmışken masanın başına geçin… Karıcığım, şu vazoları kaldır bir tarafa kırılmasın… Cânân kızım ayakta kalma, geç sen de Orhan Bey’in yanına… Lâmi gel, Selim Bey söndür sigaranı… Faik, oğlum, yerinden oyna, sohbet idare etmesini öğren… Zerrin, kızım uyukluyorsun, dadını git bul… Sen karşıya geç Perihan…” (s . 64).
Leave feedback about this